วิตกฺกวิจาเรสุ หิ ตณฺหาปฺปหานํ เอเตสํ วูปสมนํ, เย จ สงฺขาเรสุ ตณฺหาปฺปหานํ กโรนฺติ, เตสุ มคฺเคสุ, ปหีนตณฺเหสุ จ ผเลสุ สงฺขารปวตฺติ โหติ เอว , เอวเมวิธาปิ วิกฺขมฺภิตวิตกฺกวิจารตณฺหสฺส ทุติยชฺฌานสฺส วิตกฺกวิจารสมฺปโยโค ปุริเมน น นิวาริโต สิยาติ ตํนิวารณตฺถํ, อาวชฺชิตุกามตาทิอติกฺกโมว เตสํ วูปสโมติ ทสฺสนตฺถญฺจ ‘‘อวิตกฺกํ อวิจาร’’นฺติ วุตฺตํฯ ปฐมมฺปีติ ปฐมํ ฌานมฺปิฯ

‘‘ทุติยํ อุปฺปนฺนนฺติปิ ทุติย’’นฺติ วตฺตุํ วฏฺฏติเยวฯ น ตถา อิมสฺส วิตกฺกวิจาราติ ยถา ปฐมชฺฌานสฺส อุปจารกฺขเณ นีวรณานิ ปหียนฺติ, ตถา อิมสฺส ทุติยชฺฌานสฺส อุปจารกฺขเณ วิตกฺกวิจารา น ปหียนฺติ อสํกิลิฏฺฐสภาวตฺตา, อุปจารภาวนาย จ เต ปหาตุํ อสมตฺถภาวโตฯ ยทิปิ ตาย เตสุ ตณฺหา ปหียติ, น ปน สวิเสสํฯ สวิเสสญฺหิ ตตฺถ ตณฺหาปฺปหานํ อปฺปนาย เอว โหติฯ เตน วุตฺตํ ‘‘อปฺปนากฺขเณเยวา’’ติอาทิฯ ปหานงฺคตาปิ อติสยปฺปหานวเสเนว เวทิตพฺพา ยถา นีวรณานํ ปฐมชฺฌานสฺสฯ ตสฺมาติ ยสฺมา ติวงฺคเมเวตํ ฌานํ, ตสฺมาฯ ตนฺติ วิภงฺเค วจนํฯ รถสฺส ปณฺฑุกมฺพลํ วิย สมฺปสาโท ฌานสฺส ปริกฺขาโร, น ฌานงฺคนฺติ อาห ‘‘สปริกฺขารํ ฌานํ ทสฺเสตุ’’นฺติฯ

ตติยชฺฌานกถาวณฺณนา

[82] อุปฺปิลาวิตนฺติ กามญฺจายํ ปริคฺคเหสุ อปริจฺจตฺตเปมสฺส อนาทีนวทสฺสิโน ตณฺหาสหคตาย ปีติยา ปวตฺติอากาโร, อิธ ปน ทุติยชฺฌานปีติ อธิปฺเปตาฯ ตถาปิ สพฺพโส ปีติยํ อวิรตฺตํ, สาปิ อนุพนฺเธยฺยาติ วุตฺตํฯ อุปฺปิลาวิตํ วิยาติ วา อุปฺปิลาวิตํฯ อาทีนวํ หิ ตตฺถ ปากฏตรํ กตฺวา ทสฺเสตุํ เอวํ วุตฺตนฺติ ทฏฺฐพฺพํฯ

[83] วิรชฺชนํ วิราโคฯ ตํ ปน วิรชฺชนํ นิพฺพินฺทนมุเขน หีฬนํ วา ตปฺปฏิพทฺธราคปฺปหานํ วาติ ตทุภยํ ทสฺเสตุํ ‘‘วุตฺตปฺปการาย ปีติยา ชิคุจฺฉนํ วา สมติกฺกโม วา’’ติ อาหฯ วุตฺตปฺปการายาติ ‘‘ยเทว ตตฺถ ปีตี’’ติอาทินา วุตฺตปฺปการายฯ สมฺปิณฺฑนํ สมุจฺจโยฯ

มคฺโคติ อุปาโยฯ ตทธิคมายาติ ตติยมคฺคาธิคมายฯ

[84] อุปปตฺติโตติ สมวาหิตภาเวน ปติรูปโตฯ ฌานุเปกฺขาปิ สมวาหิตเมว อนฺโตนีตํ กตฺวา ปวตฺตตีติ อาห ‘‘สมํ ปสฺสตี’’ติฯ

วิสทายาติ ปริพฺยตฺตาย สํกิเลสวิคเมนฯ วิปุลายาติ มหติยา สาติสยํ มหคฺคตภาวปฺปตฺติยาฯ ถามคตายาติ ปีติวิคเมน ถิรภาวปฺปตฺตายฯ

ปริสุทฺธปกติ ขีณาสวปกติ นิกฺกิเลสตาฯ สตฺเตสุ กมฺมสฺสกตาทสฺสนเหตุโก สมภาวทสฺสนากาโร มชฺฌตฺตากาโร พฺรหฺมวิหารุเปกฺขาฯ

สหชาตธมฺมานนฺติ นิทฺธารเณ สามิวจนํฯ สมปฺปวตฺติยา ภาวนาย วีถิปฏิปนฺนาย อลีนานุทฺธตา นิรสฺสาทตาย ปคฺคหนิคฺคหสมฺปหํสเนสุ พฺยาปาราภาวโต สมฺปยุตฺตธมฺเมสุ มชฺฌตฺตาการภูตา โพชฺฌงฺคุเปกฺขาฯ

อุเปกฺขานิมิตฺตนฺติ เอตฺถ ลีนุทฺธจฺจปกฺขปาตรหิตํ มชฺฌตฺตํ วีริยํ อุเปกฺขาฯ ตเทว ตํ อาการํ คเหตฺวา ปวตฺเตตพฺพสฺส ตาทิสสฺส วีริยสฺส นิมิตฺตภาวโต อุเปกฺขานิมิตฺตํ ภาวนาย สมปฺปวตฺติกาเล อุเปกฺขียตีติ อุเปกฺขา, วีริยเมว อุเปกฺขา วีริยุเปกฺขาฯ

‘‘ปฐมํ ฌานํ ปฏิลาภตฺถาย นีวรเณ…เป.… เนวสญฺญานาสญฺญายตนสมาปตฺติํ ปฏิลาภตฺถาย อากิญฺจญฺญายตนสญฺญํ ปฏิสงฺขา สนฺติฏฺฐนา ปญฺญา สงฺขารุเปกฺขาสุ ญาณ’’นฺติ (ปฏิ. ม. 1.57) เอวมาคตา อิมา อฏฺฐ สมาธิวเสน อุปฺปชฺชนฺติฯ ‘‘โสตาปตฺติมคฺคํ ปฏิลาภตฺถาย อุปฺปาทํ ปวตฺตํ นิมิตฺตํ อายูหนํ ปฏิสนฺธิํ คติํ นิพฺพตฺติํ อุปปตฺติํ ชาติํ ชรํ พฺยาธิํ มรณํ โสกํ ปริเทวํ อุปายาสํฯ โสตาปตฺติผลสมาปตฺตตฺถาย อุปฺปาทํ ปวตฺตํ…เป.… อรหตฺตมคฺคํ ปฏิลาภตฺถาย อุปฺปาทํ…เป.… อุปายาสํ…เป.… อรหตฺตผลสมาปตฺตตฺถาย สุญฺญตาวิหารสมาปตฺตตฺถาย อนิมิตฺตวิหารสมาปตฺตตฺถาย อุปฺปาทํ ปวตฺตํ นิมิตฺตํ อายูหนํ ปฏิสนฺธิํ คติํ นิพฺพตฺติํ อุปปตฺติํ ชาติํ ชรํ พฺยาธิํ มรณํ โสกํ ปริเทวํ อุปายาสํ ปฏิสงฺขา สนฺติฏฺฐนา ปญฺญา สงฺขารุเปกฺขาสุ ญาณ’’นฺติ เอวมาคตา อิมา ทส วิปสฺสนาวเสน อุปฺปชฺชนฺติฯ เอตฺถ จ ปฐมชฺฌานาทีหิ วิกฺขมฺภิตานิ นีวรณวิตกฺกวิจาราทีนิ ปฏิสงฺขาย สภาวโต อุปปริกฺขิตฺวา สนฺนิฏฺฐานวเสน ติฏฺฐมานา นีวรณาทิปฏิสงฺขาสนฺติฏฺฐนา ทิฏฺฐาทีนวตฺตา เตสํ คหเณ อุปฺปาทเน อชฺฌุเปกฺขนฺตี วิปสฺสนาปญฺญา คหเณ มชฺฌตฺตภูตา อุเปกฺขาฯ

ตตฺถ อุปฺปาทนฺติ ปุริมกมฺมปจฺจยา ขนฺธานํ อิธ อุปฺปตฺติมาหฯ ปวตฺตนฺติ ตถาอุปฺปนฺนสฺส ปวตฺติํฯ นิมิตฺตนฺติ สพฺพมฺปิ เตภูมกสงฺขารคตํ นิมิตฺตภาเวน อุปฏฺฐานโตฯ อายูหนนฺติ อายติํ ปฏิสนฺธิเหตุภูตํ กมฺมํฯ ปฏิสนฺธินฺติ อายติํ อุปฺปตฺติํฯ คตินฺติ ยาย คติยา สา ปฏิสนฺธิ โหติฯ นิพฺพตฺตินฺติ ขนฺธานํ นิพฺพตฺตนํฯ อุปปตฺตินฺติ ‘‘สมาปนฺนสฺส วา อุปปนฺนสฺส วา’’ติ (ปฏิ. ม. 1.72) เอตฺถ ‘‘อุปปนฺนสฺสา’’ติ วุตฺตวิปากปฺปวตฺติํฯ ชาตินฺติ ชราทีนํ ปจฺจยภูตํ ภวปจฺจยา ชาติํฯ ชราพฺยาธิมรณาทโย ปากฏา เอวฯ เอตฺถ จ อุปฺปาทาทโย ปญฺเจว สงฺขารุเปกฺขาญาณสฺส วิสยวเสน วุตฺตา, เสสา เตสํ เววจนวเสนฯ ‘‘นิพฺพตฺติ, ชาตี’’ติ อิทญฺหิ ทฺวยํ อุปฺปาทสฺส เจว ปฏิสนฺธิยา จ เววจนํ, ‘‘คติ, อุปปตฺติ จา’’ติ อิทํ ทฺวยํ ปวตฺตสฺส, ชราทโย นิมิตฺตสฺสาติ เวทิตพฺพํฯ อปฺปณิหิตวิโมกฺขวเสน มคฺคุปฺปตฺติเหตุภูตา จตสฺโส, ตถา ผลสมาปตฺติยา จตสฺโส, สุญฺญตวิหารอนิมิตฺตวิหารวเสน ทฺเวติ ทส สงฺขารุเปกฺขาฯ

ยาติ วิปสฺสนาปญฺญาฯ ยทตฺถีติ ยํ อนิจฺจาทิลกฺขณตฺตยํ อุปลพฺภติฯ ยํ ภูตนฺติ ยํ ปจฺจยนิพฺพตฺตตฺตา ภูตํ ขนฺธปญฺจกํฯ ตํ ปชหตีติ อนิจฺจานุปสฺสนาทีหิ นิจฺจสญฺญาทโย ปชหนฺโต สมฺมเทว ทิฏฺฐาทีนวตฺตา ตปฺปฏิพทฺธจฺฉนฺทราคปฺปหาเนน ปชหติ, ยถา อายติํ อาทานํ น โหติ, ตถา ปฏิปตฺติยา ปชหติฯ ตถาภูโต จ ตตฺถ อุเปกฺขํ ปฏิลภติฯ วิจินเนติ อนิจฺจาทิวเสน สมฺมสเนปิฯ

สมฺปยุตฺตธมฺมานํ สมปฺปวตฺติเหตุตาย สมวาหิตภูตาฯ นีวรณวิตกฺกวิจาราทิสพฺพปจฺจนีเกหิ วิมุตฺตตฺตา สพฺพปจฺจนีกปริสุทฺธาฯ เตสํ วูปสนฺตตฺตา ปจฺจนีกวูปสมเนปิ อพฺยาปารภูตา อพฺยาปารภาเวน ปวตฺตา, อพฺยาปารตํ วา ปตฺตาฯ

ยทิ อตฺถโต เอกา, กถมยํ เภโทติ อาห ‘‘เตน เตนา’’ติอาทิฯ ตสฺมาติ ยสฺมา สติปิ สภาวโต อเภเท เยหิ ปน ปจฺจยวิเสเสหิ สฺวายมิมาสํ อวตฺถาเภโท, เตสํ เอกชฺฌํ อปฺปวตฺติโต น ตาสํ อเภโท, เอกชฺฌํ วา ปวตฺติ, ตสฺมาฯ เตนาห ‘‘ยตฺถ ฉฬงฺคุเปกฺขา’’ติอาทิฯ

เอกีภาโวติ เอกตาฯ สติปิ มชฺฌตฺตาภาวสามญฺเญ วิสยเภเทน ปนสฺสา เภโทฯ ยมตฺถํ สนฺธาย ‘‘กิจฺจวเสน ทฺวิธา ภินฺนา’’ติ วุตฺตํ, ตํ วิตฺถารโต ทสฺเสนฺโต ‘‘ยถา หี’’ติอาทิมาหฯ อยํ วิปสฺสนุเปกฺขาฯ ยํ สนฺธาย วุตฺตํ ปาฬิยํ ‘‘ยทตฺถิ ยํ ภูตํ, ตํ ปชหติ, อุเปกฺขํ ปฏิลภตี’’ติ (ม. นิ. 3.71; อ. นิ. 7.55)ฯ ตตฺถ ยทตฺถิ ยํ ภูตนฺติ ขนฺธปญฺจกํ, ตํ มุญฺจิตุกมฺยตาญาเณน ปชหติฯ ทิฏฺฐโสวตฺติกตฺตยสฺส สพฺพลกฺขณวิจินเน วิย ทิฏฺฐลกฺขณตฺตยสฺส ภูตสฺส สงฺขารลกฺขณวิจินเน อุเปกฺขํ ปฏิลภติฯ สงฺขารานํ อนิจฺจาทิลกฺขณสฺส สุทิฏฺฐตฺตา เตสํ วิจินเน มชฺฌตฺตภูตาย วิปสฺสนุเปกฺขาย สิทฺธาย ตถา ทิฏฺฐาทีนวานํ เตสํ คหเณปิ อชฺฌุเปกฺขนา สิทฺธาว โหติ, สพฺพโส วิสงฺขารนินฺนตฺตา อชฺฌาสยสฺสฯ

อนาโภครสาติ ปณีตสุเขปิ ตสฺมิํ อวนติปฏิปกฺขกิจฺจาติ อตฺโถฯ อพฺยาปารปจฺจุปฏฺฐานาติ สติปิ สุขปารมิปฺปตฺติยํ ตสฺมิํ สุเข อพฺยาวฏา หุตฺวา ปจฺจุปติฏฺฐติ, สมฺปยุตฺตานํ วา ตตฺถ อพฺยาปารํ ปจฺจุปฏฺฐเปตีติ อตฺโถฯ สมฺปยุตฺตธมฺมานํ โขภํ, อุปฺปิลวญฺจ อาวหนฺเตหิ วิตกฺกาทีหิ อภิภูตตฺตา อปริพฺยตฺตํฯ ตตฺถ ตตฺรมชฺฌตฺตตาย กิจฺจํฯ ตทภาวโต อิธ ปริพฺยตฺตํฯ

นิฏฺฐิตา ‘‘อุเปกฺขโก จ วิหรตี’’ติ เอตสฺส

สพฺพโส อตฺถวณฺณนาฯ

[85] ‘‘สรตีติ สโต’’ติ ปทสฺส กตฺตุสาธนตมาหฯ สมฺปชานาตีติ สมฺมเทว ปชานาติฯ สรณํ จินฺตนํ อุปฏฺฐานํ ลกฺขณเมติสฺสาติ สรณลกฺขณาฯ สมฺมุสฺสนปฏิปกฺโข อสมฺมุสฺสนํ, ตํ กิจฺจํ เอติสฺสาติ อสมฺมุสฺสนรสาฯ กิเลเสหิ อารกฺขา หุตฺวา ปจฺจุปติฏฺฐติ, ตโต วา อารกฺขํ ปจฺจุปฏฺฐเปตีติ อารกฺขปจฺจุปฏฺฐานาฯ อสมฺมุยฺหนํ สมฺมเทว ปชานนํ, สมฺโมหปฏิปกฺโข วา อสมฺโมโหฯ ตีรณํ กิจฺจสฺส ปารคมนํฯ ปวิจโย วีมํสาฯ

กามํ อุปจารชฺฌานาทีนิ อุปาทาย ปฐมทุติยชฺฌานานิปิ สุขุมาเนว, อิมํ ปน อุปริฌานํ อุปาทาย ‘‘โอฬาริกตฺตา’’ติ วุตฺตํฯ สา จ โอฬาริกตา วิตกฺกาทิถูลงฺคตาย เวทิตพฺพาฯ

เกจิ ‘‘พหุเจตสิกตายา’’ติ จ วทนฺติ ฯ คติ สุขา โหติ ตตฺถ ฌาเนสูติ อธิปฺปาโยฯ อพฺยตฺตํ ตตฺถ สติสมฺปชญฺญกิจฺจํ ‘‘อิทํ นาม ทุกฺกรํ กรียตี’’ติ วตฺตพฺพสฺส อภาวโตฯ โอฬาริกงฺคปฺปหาเนน สุขุมตฺตาติ อยมตฺโถ กามํ ทุติยชฺฌาเนปิ สมฺภวติ, ตถาปิ เยภุยฺเยน อวิปฺปโยคีภาเวน วตฺตมาเนสุ ปีติสุเขสุ ปีติสงฺขาตสฺส โอฬาริกงฺคสฺส ปหาเนน สุขุมตาย อิธ สาติสโย สติสมฺปชญฺญพฺยาปาโรติ วุตฺตํ ‘‘ปุริสสฺสา’’ติอาทิฯ ปุนเทว ปีติํ อุปคจฺเฉยฺยาติ หานภาคิยํ ฌานํ สิยา ทุติยชฺฌานเมว สมฺปชฺเชยฺยาติ อตฺโถฯ เตนาห ‘‘ปีติสมฺปยุตฺตเมว สิยา’’ติฯ ‘‘อิทญฺจ อติมธุรํ สุข’’นฺติ ตติยชฺฌานสุขํ สนฺธายาหฯ อติมธุรตา จสฺส ปหาโสทคฺยสภาวาย ปีติยา อภาเวเนว เวทิตพฺพาฯ อิทนฺติ ‘‘สโต, สมฺปชาโน’’ติ ปททฺวยํฯ

ตสฺมา เอตมตฺถํ ทสฺเสนฺโตติ ยสฺมา ตสฺส ฌานสมงฺคิโน ยํ นามกาเยน สมฺปยุตฺตํ สุขํ, ตํ โส ปฏิสํเวเทยฺยฯ ยํ วา ตนฺติ อถ วา ยํ ตํ ยถาวุตฺตํ นามกายสมฺปยุตฺตํ สุขํฯ ตํสมุฏฺฐาเนน ตโต สมุฏฺฐิเตน อติปณีเตน รูเปน อสฺส ฌานสมงฺคิโน รูปกาโย ยสฺมา ผุโฏฯ ยสฺส รูปกายสฺส ผุฏตฺตา ฌานา วุฏฺฐิโตปิ ฌานสมงฺคี กายิกํ สุขํ ปฏิสํเวเทยฺยฯ ตสฺมา เอตํ เจตสิกกายิกสุขปฏิสํเวทนสงฺขาตํ อตฺถํ ทสฺเสนฺโต ‘‘สุขญฺจ กาเยน ปฏิสํเวเทตีติ อาหา’’ติ โยชนาฯ อยญฺเหตฺถ สงฺเขปตฺโถ – นามกาเยน เจตสิกสุขํ, กายิกสุขเหตุรูปสมุฏฺฐาปเนน กายิกสุขญฺจ ฌานสมงฺคี ปฏิสํเวเทตีติ วุจฺจติฯ ผุฏตฺตาติ พฺยาปิตตฺตาติ อตฺโถฯ ยถา หิ อุทเกน ผุฏสรีรสฺส ตาทิเส นาติปจฺจนีเก วาตาทิโผฏฺฐพฺเพ ผุเฏ สุขํ อุปฺปชฺชติ, เอวเมเตหิ ผุฏสรีรสฺสาติฯ อปโร นโย – สุขญฺจ กาเยน ปฏิสํเวเทตีติ เอตฺถ กถมาโภเคน วินา สุขปฏิสํเวทนาติ โจทนายํ ‘‘กิญฺจาปิ…เป.… เอวํ สนฺเตปี’’ติฯ ยสฺมา ตสฺส นามกาเยน สมฺปยุตฺตํ สุขํ, ตสฺมา สุขญฺจ กาเยน ปฏิสํเวเทตีติ โยชนาฯ อิทานิ สหาปิ อาโภเคน สุขปฏิสํเวทนํ ทสฺเสตุํ ‘‘ยํ วา ต’’นฺติอาทิ วุตฺตํฯ

[86] ยนฺติ เหตุอตฺเถ นิปาโต, ยสฺมาติ อตฺโถฯ เตนาห ‘‘ยํฌานเหตู’’ติฯ ‘‘อาจิกฺขนฺตี’’ติอาทีนิ ปทานิ กิตฺตนตฺถานีติ อธิปฺปาเยนาห ‘‘ปสํสนฺตีติ อธิปฺปาโย’’ติฯ กินฺตีติ ปสํสนาการปุจฺฉาฯ

เอทิเสสุ ฐาเนสุ สติคฺคหเณเนว สมฺปชญฺญมฺปิ คหิตํ โหตีติ อิธ ปาฬิยํ สติยา เอว คหิตตฺตา เอวํ อุปฏฺฐิตสติตาย ‘‘สติมา’’ อิจฺเจว วุตฺตํ, ‘‘สมฺปชาโน’’ติ เหฏฺฐา วุตฺตตฺตา วาฯ

ฌานกฺขเณ เจตสิกสุขเมว ลพฺภตีติ ‘‘สุขํ นามกาเยน ปฏิสํเวเทตี’’ติ จ วุตฺตํฯ ตติยนฺติ คณนานุปุพฺพตาติ อิโต ปฏฺฐาย ทุติยตติยชฺฌานกถาหิ อวิเสโส, วิเสโส จ วุตฺโตติฯ

จตุตฺถชฺฌานกถาวณฺณนา

[87] อิทานิ นิพฺพตฺติตวิเสสํ ทสฺเสนฺโต ‘‘อยํ ปน วิเสโส’’ติ วตฺวา ‘‘ยสฺมา’’ติอาทิมาหฯ อาเสวนปจฺจเยน ปจฺจโย น โหติ, อนิฏฺเฐ ฐาเน ปทนฺตรสงฺคหิตสฺส อาเสวนปจฺจยตฺตาภาวโตฯ อทุกฺขมสุขาย เวทนาย อุปฺปชฺชิตพฺพํ สาติสยํ สุขวิราคภาวนาภาวโตฯ ตานีติ อปฺปนาวีถิยํ ชวนานิ สนฺธายาหฯ

[88] ‘‘ปุพฺเพวา’’ติ วุตฺตตฺตา กทา ปน เตสํ ปหานํ โหตีติ โจทนายํ อาห ‘‘จตุนฺนํ ฌานานํ อุปจารกฺขเณ’’ติฯ เอวํ เวทิตพฺพนฺติ สมฺพนฺโธฯ ปหานกฺกโม นาม ปหายกธมฺมานํ อุปฺปตฺติปฏิปาฏิฯ เตน ปน วุจฺจมาเน ‘‘ทุกฺขํ โทมนสฺสํ สุขํ โสมนสฺส’’นฺติ วตฺตพฺพํ สิยาฯ กสฺมา อิโต อญฺญถา วจนนฺติ อาห ‘‘อินฺทฺริยวิภงฺเค’’ติอาทิฯ อถ กสฺมา ฌาเนสฺเวว นิโรโธ วุตฺโตติ สมฺพนฺโธฯ

กตฺถ จุปฺปนฺนํ ทุกฺขินฺทฺริยนฺติ อตฺตโน ปจฺจเยหิ อุปฺปนฺนํ ทุกฺขินฺทฺริยํฯ กตฺถ จ อปริเสสํ นิรุชฺฌตีติ นิโรธฏฺฐานํ ปุจฺฉติฯ เตน ‘‘กตฺถา’’ติ ปุจฺฉายํ, ‘‘เอตฺถา’’ติ วิสฺสชฺชเนปิ เหตุมฺหิ ภุมฺมวจนํ ทฏฺฐพฺพํฯ ฌานานุภาวนิมิตฺตํ หิ อนุปฺปชฺชนฺตํ ‘‘ทุกฺขินฺทฺริยํ อปริเสสํ นิรุชฺฌตี’’ติ วุตฺตํฯ อติสยนิโรโธ สุฏฺฐุ ปหานํ อุชุปฏิปกฺเขน วูปสโมฯ

นานาวชฺชเนติ เยน อาวชฺชเนน อปฺปนาวีถิ, ตโต ภินฺนาวชฺชเน, อเนกาวชฺชเน วาฯ อปฺปนาวีถิยญฺหิ อุปจาโร เอกาวชฺชโน, อิตโร อเนกาวชฺชโน อเนกกฺขตฺตุํ ปวตฺตนโตฯ วิสมนิสชฺชาย อุปฺปนฺนกิลมโถ วิสมาสนุปตาโปฯ ปีติผรเณนาติ ปีติยา ผรณรสตฺตา, ปีติสมุฏฺฐานานํ วา ปณีตรูปานํ กายสฺส พฺยาปนโต วุตฺตํฯ เตนาห ‘‘สพฺโพ กาโย สุโขกฺกนฺโต โหตี’’ติฯ